Etkileyici bir sese sahip olan ve birçok geleneğe hitap eden ud; geleneksel Türk çalgıları arasında da yer alan telli ve mızraplı bir çalgıdır.
Arapçadaki ismi sarısabır anlamına gelen el-oud kelimesinden dilimize geçen ud; perdesiz bir enstrümandır. 11 ve 12 ya da 13 telli olarak kullanılır. 6 farklı tel grubu bulunan müzik aletinde en üstteki tel bam teli ismi ile bilinmektedir. Bu tel tek kullanıldığında 11,13 çift kullanıldığı zaman da 12 telli olarak kullanılabilmektedir. Bu farklılığın sebebi geleneksel kullanım sebebidir. Bam teli özellikle Türk müziğinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Görsel ve işitsel estetiğe sahip olan udun çeşitleri ve detaylı açıklaması da aşağıda yazıldığı gibidir.
UD ÇEŞİTLERİ
Standart kasa udlar dışında üretimimizde birçok ud çeşidi bulunmaktadır. Bunlardan en bilinenlerini sıralayacak olursak;
TÜRK UDU
Tekne Boyu: 49,5 cm.
Sap Boyu: 19,5 cm.
ARAP UDU
Tekne Boyu: 51,5 cm.
Sap Boyu: 20 cm.
SURİYE UDU
Tekne Boyu: 52 cm.
Sap Boyu: 20,5 cm.
IRAK UDU
Tekne Boyu: 49,5 cm.
Sap Boyu: 19,5 cm.
UDUN YAPISI
Tekne-Body : Dilimlerin birbirine eklenmesiyle yapılan, udun ana gövdesini oluşturan ve sesi çoğaltan hazneye tekne denir. Tekne, kapak ve kapak üzerindeki kısımları barındıran ana kısımdır. Tekne yapımında çok çeşitli ağaçlar kullanılabilir (ceviz, kelebek, pelesenk, meşe, gül, erik, maun, gürgen, paduk, abanoz vb.).
Kapak-Face : Enstrümanın en hassas kısmıdır. Çıkan sesin kalite ve gücünde birinci derecede etki etmektedir. Bir diğer ismiyle göğüs tahtasının iyice kurutulmuş olması gerekir. Kapağın üst kısmında alt eşik (ses eşiği), kafesler ve mızraplık bulunmaktadır. İnce ve geniş yüzeyli kapağın, gerilim ve basınçlara dayanabilmesi için alt kısmında belirli aralıklarla kapağa yapıştırılmış yedi adet balkon (kapağın sağlam olmasını ve ses tonu orantısını sağlayan iç kısımda kalan çıtalar) bulunur. Çıkacak ses üzerinde etkileri vardır. Malzeme, ölçü ve yerlerinin değişikliği, elde edilen ses açısından farklı sonuçlar yaratır.
Sap : Üzerinden geçen tellerin farklı noktalarına basıldığında değişik sesler veren masif (kaplama veya doldurma olmayan) kısımdır. Ud, tel boyunun üçte biri olan uzunluğu ile kısa saplı çalgılar arasında yer alır. Sap ağacı sert düzgün ve kuru olmalıdır. En çok tercih edilen ağaçlardan biri gürgen ağacıdır. Sapın tekne ile birleştiği dip kısmından uca doğru gittikçe genişlik ve derinliği küçülmelidir.
Klavye : Klavye, notaların bulunduğu alandır. Bu alanda abanoz ya da pelesenk ağacı kullanır. Oldukça sert ağaçlar olduğu için çalım esnasında klavye aşınmamasını önler, soğuk-sıcak geçişli ortamlarda akort bozulmasını en aza indirir ve böylelikle burguların kullanım ömrünü uzatır. Ud çeşitlerini incelediğimizde uzun ya da kısa klavye görüntüleriyle karşılaşmak mümkündür.
Burguluk ve Burgular
Tellerin uç kısımda sabitlendiği ve akort edildiği yere burguluk, burguluk üzerinde tellerin sarıldığı parçalara da “burgu” denir. Burgular için abanoz, pelesenk, gül, şimşir, gürgen ve pvc kullanılmaktadır. Özellikle abanoz ve pelesenk ağaçları önerilir. Burgular, konik açılmış burgu delikleri üzerinde döndürülerek telleri sıkar veya gevşetir.
Burguluk, sap sırtı ile belirli derecelerde bir açı yapar. Burguluk üzerinde ud türlerinin farklılığına göre sayısı değişen burgu delikleri bulunur. Abanoz ve pelesenk ağaçlarından yapılmaktadır. Ürünlerimiz içerisinde bulunan tasarım udların üzerindeki gitar burguluk sayesinde de akort esnasında ince ayar yapmanız mümkündür.
Akort ve Teller
Udun 4 adet akordu bulunmaktadır. Bu bilgiler Türk, Arap, Suriye ve Irak udu farklılıklarına göre değişmektedir. Kendi içlerinde farklı akortlar yapılabilmektedir. Örnek şablon aşağıdaki gibidir.
Udun telleri kiriş ve ipekten yapılmaktadır. Çoğu zaman gümüş sargılı teller de kullanılmaktadır. Ud üzerinde aşağıdan yukarı doğru beş adet çift sıra tel ve en üstte tek tel olmak üzere 11 veya 12 adet tel bulunur. 13 telli yeni nesil çeşitleri de üretimimizde bulunmaktadır. Mızrap darbeleriyle tellerin titreşmesi ve titreşimin eşik üzerinden ses tablasına iletilmesi sonucu titreşim dalgaları sese dönüşür. Kısacası diğer tüm telli çalgılarda olduğu gibi ses oluşumunu sağlayan birincil unsur tellerdir.
UD BAKIMI VE MUHAFAZASI
Uzun yıllar boyunca udunuzu kullanabilmeniz için ud bakımını yapmanız ve iyi muhafaza etmeniz gerekir. Udu oda sıcaklığında muhafaza etmek gerekir. Ağaç kalitesinin bozulmaması için (kapak hariç) yılda bir cila yapılmalıdır. Ud çalınma esnasında ellerin temiz olması gerekir. Bu göğüs tahtasının temiz kalmasını ve tel ömrünün artmasını sağlayacaktır. Tellerin de altı ayda bir değişmesi ses kalitesinin yüksek seviyede kalmasına katkı yapacaktır. Uzun süre çalmayacaksanız telleri gevşek bırakmak iyi bir yöntemdir.
Udun ön tahtası (göğsü) açık renkli olduğundan kirlenmesi muhtemeldir. Udun göğsü ve teknesi hiçbir şekilde ıslak bez, sabun, alkol gibi kimyasal maddelerle temizlenmemelidir. Tekne üzerinde olabilecek toz veya lekeler kuru bez ile silinmelidir.
Burguların sıkışması gibi durumlarda sabun, yağ gibi maddeleri kullanmamak gerekir. Bu durumda uygulanabilecek alternatif çözüm pudra ile gevşetmek olacaktır.
Ud çalınmadığı zamanlarda yüzüstü (göğsü tahtası üzerine) gelecek şekilde ışık alan bir dolap içerisinde muhafaza edilmelidir. Nemli, rutubetli ortamlar ve aşırı güneş ışığı alan ya da kapalı ve sıcak ortamlarda udu bulundurmak doğru değildir. Rutubetli bir ortamdaysanız, mümkün olan en az rutubetli yerde, ışık alan bir dolap içerisinde tutmak iyi bir yöntemdir. Son olarak her müzik aletinde olduğu gibi gelecek zararlardan başlıca koruma yöntemi olarak udu da taşırken mutlaka çanta kullanılmalıdır.